Hukuki anlamda bir tarafın kendi aleyhine olan belli bir vakıa hakkında mahkemece sorguya
Çekilmesi anlamına gelen isticvap 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun 169-175. Maddeleri arasında düzenlenmiştir.
Bilindiği üzere hukuk yargılamalarında tarafların duruşmalara katılım hakkı bulunmaktadır. HMK'nın 144. Maddesi uyarınca; tahkikat aşamasında mahkeme, her iki tarafı usulüne uygun olarak davet edip, davada ileri sürülen vakıalar hakkında dinleyebilir. Burada genel kurallar ışığında hareket edilirken inceleme konumuzu oluşturan isticvap kurumu tarafların dinlenilmesinden farklı ve özel düzenlemeler içermektedir. Zira tarafların hâkim tarafından her dinlenilmesi ya da açıklamalarının alınması teknik anlamda bir isticvap değildir. Hâkim, davayı aydınlatma ödevi kapsamında, belirsiz veya çelişkili gördüğü hususlar hakkında taraflara açıklama yaptırabilir; soru sorabilir. Bunun gibi ön inceleme duruşmasında, dava şartları ve ilk itirazlar hakkında gerekli görürse tarafları dinler. Tahkikat aşamasında da her iki tarafı usulüne uygun olarak davet edip, davada ileri sürülen vakıalar hakkında dinleyebilir.
İncelememiz bakımından önem arz eden durumlardan biri isticvabın niteliğidir. Yani isticvabın bir delil mi yoksa bir usul işlemi mi olduğudur. Konuya ilişkin görüş ayrılıkları bulunsa da Yargıtay isticvabı usuli bir işlem olarak kabul etmektedir. Aşağıdaki kararlarında da bu yönde hüküm kurulmuştur:
"İsticvap, bir tarafın kendi aleyhine olan belli bir vakıa hakkında mahkeme tarafından dinlenmesi anlamına gelmekte olup, davanın aydınlatılmasına katkıda bulunan bir usul işlemidir." Y1HD. 2022/3478 K.
"Taraflar kendi davalarında en şüpheli tanık olarak değerlendirildiğinden, öğreti ve Yargıtay uygulamalarında isticvap başlı başına bir delil olarak kabul edilmemektedir. Fakat, isticvap ile delil elde edilebilir ve bazı hallerde isticvap davanın aydınlatılmasına yardımcı olabilir ( Kuru Baki, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu, 6. Baskı, Cilt II, Syf. 1952 ve 1953 )." YHGK 2009/546 K.
İSTİCVABIN KONUSU
HMK'NIN 169/2. Maddesine göre:
"İsticvap, davanın temelini oluşturan vakıalar ve onunla ilişkisi bulunan hususlar hakkında olur."
Hukuki anlamda vakıa bir hukuk normunun unsur vakıalarını, karşılayabilecek, zaman ve mekan ile belirli, dış dünyaya veya insanın iç dünyasına ilişkin olarak cereyan etmiş veya halen mevcut olan durumları ifade eder.
Bir tarafın ancak kendi aleyhine olan vakıalar hakkında isticvabı mümkündür. Lehine olan vakıalar bakımından isticvap hükümleri uygulanmaz. Yine ihtilaf bulunmayan vakıalar hakkında isticvap yapılmaz.
Yukarıda da belirttiğimiz üzere tarafların hâkim tarafından her dinlenilmesi ya da açıklamalarının alınması teknik anlamda bir isticvap değildir. Hâkim, davayı aydınlatma ödevi kapsamında, belirsiz veya çelişkili gördüğü hususlar hakkında taraflara açıklama yaptırabilir; soru sorabilir. İsticvap için ikrar elde etme amacı güdülmesinin yanında isticvaba özel hükümlerin uygulanması gerekir.
İSTİCVAP USULÜ
Öncelikle belirtmek gerekir ki HMK'nın 169. Maddesi uyarınca isticvaba hakim tarafından karar verilebilir. Hakim bu kararı re'sen verebileceği gibi talep üzerine de verebilir.
İsticvap Davetiyesi ve Davetiyeye Uymamanın Sonuçları
İsticvabına karar verilen tarafa bir davetiye gönderilir. İsticvap davetiyesi tarafın bizzat kendisine gönderilir. Nitekim HMK'nın 171. Maddesi aşağıdaki gibidir:
"İsticvabına karar verilen kimseye bizzat davetiye gönderilir ve belirlenen gün ve saatte isticvap olunmak üzere hazır bulunması gerektiği belirtilir. Davetiyede, ayrıca, isticvap konusu vakıalar gösterilir; ilgili tarafın geçerli bir özrü olmaksızın gelmediği veya gelip de sorulara cevap vermediği takdirde, isticvap konusu vakıaları ikrar etmiş sayılacağı ihtarı da yapılır.
Çağrılan taraf özürsüz olarak gelmediği veya gelip de soruları cevapsız bıraktığı takdirde, mahkemece sorulan vakıalar ikrar edilmiş sayılır."
"Dava, itirazın iptali istemine ilişkindir. Davalıya gönderilecek isticvap davetiyesinde, belirtilen günde özürsüz olarak gelinmediği veya gelindiği halde sorulan sorular yanıtlanmadığı takdirde, veresiye fişlerinin altındaki imzaların davalıya ait olduğunun ve davacının iddialarının doğru kabul edileceğinin belirtilmesi gerekir. O halde, gerektiğinde, davalıya usulüne uygun şekilde yeniden isticvap davetiyesi çıkarılarak, sonucuna göre karar verilmesi gerekirken, eksik incelemeye dayalı yazılı şekilde hüküm tesisi usul ve yasaya aykırı olup, bozmayı gerektirir." Y13 HD. 2017/1116 K.
"Dava, mermer üretim fabrikasının yapımı konusunda anlaşma uyarınca inşaat bedeli karşılığı verilen çekler sebebiyle borçlu olunmadığının tespitine karar verilmesi istemidir. Yapılması gereken iş; çek teslim tutanağı konusunda davalının isticvap olunması sonucuna göre isticvap olunan duruşmalara gelip cevap vermediği takdirde çeklerin iş bedeli karşılığı verildiği kabul edilerek uyuşmazlığın esasının incelenmesi, aksi takdirde tutanaktaki imza inkâr edildiğinde şimdiki gibi davanın reddine karar verilmesinden ibarettir." Y15HD. 2012/113 E.
Kimler İsticvap Edilebilir?
Davanın tarafı olan gerçek kişi isticvap edilir. Vekilin isticvabı mümkün değildir. Tarafın bizzat kendisi duruşmaya gelmeli ve sorguya çekilmelidir. Davetiye rağmen gelmeyen taraf vakıayı ikrar nedir? etmiş kabul edilir.
Tüzel kişiler adına, temsil yetkisine sahip kimseler isticvap olunur.
Ergin olmayan veya kısıtlı bir kimse adına yapılmış bir işleme ilişkin olarak, o kişinin kanuni mümessili isticvap olunur.
Ergin olmayan veya kısıtlı kimselere bizzat dava hakkı tanınan hâllerde, ikinci fıkra hükmü uygulanmaz.
İSTİNABE YOLUYLA İSTİCVAP
Kural olarak isticvap olunacak kişi bizzat mahkemenin huzuran gelmek zorundadır. Fakat kimi istisnai hallerde mahkemeler arası yardımlaşma anlamına gelen istinabe kurumuna başvurulabilir. Bu haller HMK'nın 172. Maddesinde şöyle sayılmıştır:
"İsticvap olunacak kimsenin bizzat gelmesi gereklidir. Ancak, isticvap olunacak kişi, mahkemenin bulunduğu il dışında oturuyor ve bulunduğu yerde aynı anda ses ve görüntü nakledilmesi yolu ile isticvap olunması mümkün değil ise istinabe yolu ile isticvap olunur.
İsticvap olunacak kimse hastalık, “engellilik” veya benzeri sebeplerle mahkemeye bizzat gelemeyecek durumda ise bulunduğu yerde isticvap olunur."
Madde gerekçesinde aşağıdaki ifadelere yer verilmiştir:
"Birinci fıkranın ikinci cümlesi ise yeni bir hükümdür. İmkân oldukça tarafın hüküm verecek hâkimle yüz yüze gelmesinde, gerçeğin ortaya çıkması bakımından fayda umulmuş, mahkemenin yargı çevresi dışında fakat mahkemenin bulunduğu ilde bulunan kişilere dahi mahkemeye gelme mecburiyeti getirilmiştir. Ancak mahkemenin bulunduğu il dışında oturanlar için ses ve görüntü nakline ilişkin teknik imkânlardan yararlanmak suretiyle bunun sağlanması öngörülmüştür. İsticvap olunacak kişi, mahkemenin bulunduğu il dışında olur, ses ve görüntü nakline ilişkin tekniklerden yararlanma imkânı da bulunmazsa, istinabe yoluyla isticvap edilir."
Konuya ilişkin bir yargı kararı da aşağıdaki gibidir:
"Davalının isticvabına gelince; dosya kapsamında mevcut belgelerden adı geçen davalının yurtdışı adresine isticvap davetiyesi ekli tebliğ yapıldığı görülmekte ise de HMK 172.m. uyarınca davalının ancak talimat yoluyla isticvabı mümkün olduğundan bu davetiyenin usulüne uygun olmadığı açıktır. Akabinde davalının isticvabı için Rusya Adli Makamlarına talimat yazılmasına karar verilmiş, ancak daha sonra dava dilekçesi içeriğinde sözleşmeden söz edildiğinden bahisle bu yöndeki ara karardan dönülmüştür. Oysa dava dilekçesi içeriğinde sözleşmeden söz edilmesi sözleşmenin davalının kabulünde olduğunu anlamına gelmeyecek olup, davalının HMK m. 172 ve Adalet Bakanlığı Uluslararası Hukuk ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü'nün Hukuki Konularda Uluslararası İstinabe Taleplerine Uygulanacak Esasları doğrultusunda istinabe yoluyla isticvabı gerekir. İlk derece mahkemesince davanın esasına etkili olan deliller toplanmadan eksik inceleme ile karar verilmesi doğru görülmemiş, davacı vekilinin istinaf başvurusunun kabulüne karar verilmiştir." İSTANBUL BÖLGE ADLİYE MAHKEMESİ 12. HUKUK DAİRESİ 2020/153 K.
İSTİCVAP NASIL YAPILIR?
İsticvabına karar verilen kimse bizzat isticvap olunur.
Hâkim, isticvaba başlamadan önce isticvap olunan tarafa gerçeği söylemesi gerektiği hususunu hatırlatır.
İsticvap esnasında, karşı taraf ve taraf vekilleri hazır bulunabilirler.
İsticvap olunan taraf, mahkemenin izni olmadıkça, yazılı notlar kullanamaz.
İsticvap sonunda bir tutanak düzenlenir. İsticvap olunan tarafça yapılan açıklamalar, sorulan sorular ve verilen cevaplar tutanağa yazılır. Tutanak taraflar huzurunda okunduktan sonra altı isticvap olunan tarafa imzalatılır. İsticvap olunan taraf haklı bir gerekçe göstermeksizin tutanağı imzalamaktan kaçınırsa, bu durum hâkim tarafından tutanakla tespit olunur.
Tanıklığa ilişkin 249, 250, 259 ilâ 263 üncü madde hükümleri niteliğine aykırı düşmediği sürece isticvapta da uygulanır.
